So sánh, đánh giá hình tượng người phụ nữ trong bài thơ "Tự tình II" (Hồ Xuân Hương) và "Thuyền và biển" (Xuân Quỳnh)

Ngày 05/12/2025 15:04:56, lượt xem: 40

ĐỌC THÊM: SĂN 8+ VĂN - SÁCH ÔN THI TỐT NGHIỆP THPT

Đề bài: So sánh, đánh giá hình tượng người phụ nữ trong bài thơ "Tự tình II" (Hồ Xuân Hương) và "Thuyền và biển" (Xuân Quỳnh)

BÀI LÀM:

“Vạt áo của triệu nhà thơ không bọc hết vàng mà đời rơi vãi.

Hãy nhặt lấy chữ của đời mà góp nên trang.”

Lời nhắn nhủ của Chế Lan Viên không chỉ khơi gợi trách nhiệm của người cầm bút mà còn khẳng định: thơ ca phải đi từ chất liệu đời sống để chạm đến những phận người ở đời. Mỗi thi sĩ phải lượm nhặt cho riêng mình một “hạt vàng” - những khoảnh khắc, những nỗi niềm, những tâm sự của riêng mình. Cùng viết về người phụ nữ, Hồ Xuân Hương và Xuân Quỳnh đã “nhặt” lên hai phương diện rất khác: một bên là nỗi tủi phận, cô độc nhưng đầy sức phản kháng của người phụ nữ trong “Tự tình II”; một bên là trái tim tha thiết, khao khát yêu thương đến tận cùng trong “Thuyền và biển”. Chính sự khác biệt ấy làm nên chiều sâu cho hình tượng người phụ nữ trong hai thi phẩm.

Hồ Xuân Hương là nữ thi sĩ nổi bật của văn học cổ điển Việt Nam. Bà được mệnh danh là Bà chúa thơ Nôm bởi giọng thơ độc đáo, sắc sảo, thấm đẫm nỗi niềm về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Hơn một thế sau, thơ ca Việt Nam lại chứng kiến sự xuất hiện của Xuân Quỳnh - một trong những tiếng nói trữ tình tiêu biểu của thế kỷ XX. Xuân Quỳnh được biết đến qua những vần thơ giàu xúc cảm, giàu nữ tính và tha thiết yêu thương. Hai thi sĩ ở hai thời đại, một người dùng tiếng thơ để phản kháng bất công, một người dùng tiếng thơ để khẳng định tình yêu mãnh liệt. Cả hai đều góp phần làm giàu diện mạo hình tượng người phụ nữ trong thi ca Việt Nam.

Thơ ca, ở tầng sâu nhất, luôn là nơi tâm hồn con người tìm về để đối thoại với nỗi cô đơn, với khát vọng yêu thương, với những giới hạn của số phận. Và trong hành trình dài của văn học Việt Nam, người phụ nữ chính là đối tượng được thơ tìm đến với tất cả sự ưu ái, thương xót và ngưỡng mộ. Dù cách biệt hơn một thế kỉ, cả Hồ Xuân Hương và Xuân Quỳnh đều để cho người phụ nữ hiện lên với tâm hồn nhạy cảm, nhiều trăn trở và tha thiết được sống đúng với trái tim mình. Họ mang trong mình khát khao mãnh liệt về hạnh phúc lứa đôi để rồi băn khoăn, day dứt khi hạnh phúc chưa tròn đầy: “Trơ cái hồng nhan với nước non”, (“Tự tình II” - Hồ Xuân Hương). Người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương cô đơn đến tận cùng, ngẫm phận mình, nghĩ tình mình để rồi cất lên tiếng thở dài đầy tủi phận, nói lên sự cô đơn của “hồng nhan” giữa dòng đời lạnh lẽo. Nhân vật trữ tình trong “Thuyền và biển” của Xuân Quỳnh cũng luôn sống trong cảm giác thiếu vắng, luôn khao khát được sẻ chia và thấu hiểu, để rồi nỗi cô đơn và nỗi nhớ nhung trở thành một phần không thể tách rời của tình yêu: “Những ngày không gặp nhau/ Biển bạc đầu thương nhớ”. Nỗi nhớ ấy không mơ hồ, không thoáng qua mà bào mòn, giằng xé tâm can người phụ nữ như từng con sóng bạc đầu ngoài biển lớn.

Hình tượng người phụ nữ trong hai tác phẩm không chỉ gặp gỡ nhau ở tâm hồn nhạy cảm, nhiều trăn trở và tha thiết được sống đúng với trái tim mình mà còn ở vẻ đẹp mạnh mẽ, chủ động trong hành trình kiếm tìm hạnh phúc lứa đôi. Với Xuân Quỳnh, người phụ nữ không cần giấu giếm cảm xúc mà được trực tiếp nói ra lời yêu, dám thừa nhận nỗi nhớ, nỗi bất an của lòng mình: “Nếu phải cách xa anh / Em chỉ còn bão tố”. Cùng với đó, Hồ Xuân Hương cũng để cho người phụ nữ của mình chủ động kiếm tìm dáng hình tình yêu. Bà muốn phá bỏ lễ giáo phong kiến, số phận éo le đang đè nặng lên kiếp hồng nhan. Những động từ mạnh “xiên ngang”, “đâm toạc” không còn dùng để tả cảnh mà đại diện do tiếng nói tự ý thức về giá trị bản thân, về quyền tự do, chủ động trong tình yêu.

Sở dĩ hình tượng người phụ nữ trong sáng tác của Xuân Quỳnh và Hồ Xuân Hương có nhiều điểm tương đồng là bởi cả hai nữ thi sĩ đều mang trong mình cái nhìn tiến bộ và hiện đại về phái đẹp. Dù sống ở hai thế kỉ khác nhau nhưng hai tác giả đều chắt chiu tiếng nói từ sâu thẳm trái tim để rồi thể hiện tâm hồn nữ giới nhạy cảm, luôn khao khát hạnh phúc đích thực.

Bên cạnh những điểm tương đồng, hình tượng người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương và Xuân Quỳnh vẫn mang những nét khác biệt rõ rệt, phản ánh đặc trưng của từng thời đại. Bà chúa thơ Nôm đã đặt nhân vật của mình vào vòng xoáy mênh mang của thời gian và định kiến xã hội. Câu mở đầu đã dựng nên một không gian cô tịch, lạnh lẽo, nơi người phụ nữ dường như bị lạc lõng trước sự biến thiên của dòng đời: “Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn”. Đêm khuya là lúc vạn vật chìm trong giấc ngủ, mọi hoạt động ban ngày dừng lại, đó cũng là lúc tâm tư sâu lắng nhất. Người đang thao thức, suy tư trong đêm khuya lại là một phụ nữ. Để rồi trong cái nền cảnh yên tĩnh ấy, người phụ nữ kia rơi vào trạng thái đau đớn, bẽ bàng nhận ra sự cô đơn của mình. Tiếng lòng của nàng đã hòa cùng chén rượu nồng: “Chén rượu hương đưa say lại tỉnh”. Mượn rượu giải sầu là “thú vui” của người xưa nhưng nay lại càng làm tăng nỗi ưu phiền, càng khắc sâu thêm bi kịch của kiếp hồng nhan trong một xã hội không có lối thoát. Người phụ nữ trong trang thơ Hồ Xuân Hương hiện lên với tâm trạng phẫn uất sâu sắc trước phận mình éo le, trước những ràng buộc nghiệt ngã của xã hội phong kiến. Đây là tiếng nói của một tâm hồn kiên cường, không cam chịu số phận, đồng thời cũng là sự than khóc, “gặm nhấm” nỗi cô đơn tận cùng trong xã hội cũ.

Hồ Xuân Hương đã sử dụng thất ngôn bát cú Đường luật - một thể thơ cổ điển với các quy tắc chặt chẽ về số chữ, đối và thanh. Nhưng điều đặc biệt ở đây là bà dùng chữ Nôm chứ không phải chữ Hán. Chính thể thơ này đã tạo ra nhịp điệu uyển chuyển, hài hòa, buộc tác giả phải cân nhắc, chọn lựa từng từ ngữ đắt giá. Nhờ cấu trúc nghiêm ngặt đó mà nỗi cô đơn, bi thương và giằng xé nội tâm của người phụ nữ được thể hiện rõ nét. Bên cạnh đó, nữ sĩ cũng vận dụng phép đối đặc trưng của thơ cổ: “Xiên ngang mặt đất rêu từng đám/ Đâm toạc chân mây đá mấy hòn”. Chỉ bằng một vài chữ, tác giả đã dựng nên một bức tranh thiên nhiên rộng lớn không chỉ để tả cảnh mà còn để tả tình. Và đó là cái tình của người phụ nữ, của tiếng nói đấu tranh cho quyền hạnh phúc con người.

Trong khi đó, dù hình tượng người phụ nữ trong trang thơ Xuân Quỳnh cũng chứa đựng những băn khoăn, trăn trở nhưng nguồn cơn xuất phát từ nỗi lo riêng tư về sự chia li, sự xa cách và những trắc trở trong tình yêu. Không còn sự phẫn uất, đấu tranh quyết liệt như Hồ Xuân Hương, ta thấy dáng hình người phụ nữ dịu dàng, kiên định, sẵn sàng đón nhận mọi thử thách để níu giữ được tình yêu: “Vì tình yêu muôn thuở/ Có bao giờ đứng yên?” Câu thơ như một lời khẳng định rằng tình yêu không bao giờ đứng yên, luôn biến động không ngừng, luôn đòi hỏi sự kiên trì, nhẫn nại. Người phụ nữ của Xuân Quỳnh không chỉ yêu say đắm mà còn biết chấp nhận và vượt qua những giông tố, thử thách để bảo vệ hạnh phúc đời mình. Nàng chọn cách hòa mình vào tình yêu, xem những thử thách là điều tất yếu trong cuộc sống lứa đôi. Tình yêu trở thành lẽ sống, là không gian bao la chứa đựng mọi cung bậc cảm xúc của người phụ nữ.

Khác với thể thơ trung đại phải tuân thủ chặt chẽ về niêm, luật, vần, đối được Hồ Xuân Hương sử dụng, Xuân Quỳnh đã vận dụng thể thơ năm chữ - thể thơ mang lại sự linh hoạt, phóng khoáng. Với thể thơ này, tác giả được thỏa sức sử dụng nhịp điệu, xen kẽ lời kể, câu hỏi tu từ, khiến cảm xúc trào dâng, biến thiên theo tâm trạng nhân vật trữ tình. Câu mở đầu: “Em sẽ kể anh nghe / Chuyện con thuyền và biển” đã đặt người phụ nữ vào vị trí chủ thể kể chuyện, điều này khác hoàn toàn với cách Hồ Xuân Hương miêu tả người phụ nữ trong thế cô độc, bị “trơ” giữa thiên nhiên. Thậm chí, Xuân Quỳnh còn sử dụng câu hỏi tu từ: “(Vì tình yêu muôn thuở/ Có bao giờ đứng yên?)”, khiến người đọc đồng cảm, tự vấn trước con chữ của tác giả. Xuân Quỳnh vừa kể, vừa cảm, vừa gợi hình, vừa mang lại trải nghiệm tinh thần cho độc giả.

Sự khác biệt độc đáo trong hình tượng người phụ nữ của “Tự tình II” và “Thuyền và biển” trước hết phải kể tới bối cảnh sáng tác. Hồ Xuân Hương tạc nên người phụ nữ trong xã hội phong kiến còn đặt nặng giáo điều. Vì vậy mà họ phải chịu rất nhiều áp bức, bất công. Trong khi đó, Xuân Quỳnh sáng tác trong bối cảnh xã hội văn minh, tiên tiến hơn. Cách nhìn nhận về giá trị người phụ nữ, về tình yêu của đời người cũng cởi mở hơn rất nhiều. Không những vậy, điểm khác biệt còn bắt nguồn từ phong cách nghệ thuật độc đáo của mỗi tác giả. Hồ Xuân Hương xuất hiện với giọng điệu mạnh mẽ, sắc sảo và thấm đẫm nỗi niềm về thân phận người phụ nữ. Còn Xuân Quỳnh lại thể hiện một cái tôi dịu dàng, nữ tính, tha thiết yêu thương.

Việc đặt “Tự tình II” và “Thuyền và biển” trong tương quan so sánh đã giúp người đọc nhận thấy dáng vẻ phong phú của hình tượng người phụ nữ trong nền văn học Việt Nam. Họ là những con người kiên cường, không cam chịu số phận, sẵn sàng đấu tranh để giành lấy quyền làm chủ cuộc đời mình. Đó còn là người phụ nữ rất nữ tính, dịu dàng, luôn khát khao tình yêu mãnh. Không chỉ vậy, qua hai tác phẩm, ta còn cảm nhận được phong cách nghệ thuật độc đáo của từng tác giả. Bởi nhà thơ Lê Đạt đã từng tâm niệm: "Mỗi công dân đều có một dạng vân tay. Mỗi người nghệ sĩ thứ thiệt đều có một dạng vân chữ”. Hồ Xuân Hương và Xuân Quỳnh đã xuất sắc hoàn thành sứ mệnh của mình trên hành trình đi tìm “vân chữ”.

Khép lại hai trang thơ, dư âm của chúng vẫn ngân vang trong tâm thức người đọc, bởi cả “Tự tình II” và “Thuyền và biển” đều khắc họa hình tượng người phụ nữ với những chiều sâu cảm xúc riêng. Cả hai tác phẩm đều nhắc nhở chúng ta rằng, người phụ nữ không chỉ là đối tượng của cảm xúc mà còn là chủ thể biết trải nghiệm, biết yêu và biết dấn thân. Đề tài người phụ nữ vốn đã rất quen thuộc trong văn học độc giả đã thấy được sự phong phú, đa dạng trong những góc nhìn của người nghệ sĩ khi sáng tác văn chương. Dù cách thể hiện của Xuân Quỳnh và Hồ Xuân Hương khác nhau nhưng đều mang đến những rung cảm sâu sắc và trải nghiệm thẩm mĩ độc đáo cho người đọc.

ĐỌC THÊM: SĂN 8+ VĂN - SÁCH ÔN THI TỐT NGHIỆP THPT